سامراء (کتاب)نام کامل کتاب سامراء عاصمة الدولة العربیة فی عهد العباسیین، تالیف احمد عبدالباقی نویسنده معاصر عراقی به زبان عربی است. دراین اثر دو جلدی، تاریخ سامراء به عنوان پایتخت عباسیان در طول سال‌های ۲۲۱- ۲۷۹ ق مورد مطالعه قرار گرفته است. ۱ - ساختار کتابدر ابتدای کتاب، مقدمه مفیدی از مؤلف آمده است که بخشی از آن ارائه خواهد شد. مباحث در ده باب تدوین شده است که هر یک به تناسب دارای تعدادی فصول است. از ابواب مذکور پنج باب آن در مجلد اول و مابقی در جلد دوم آمده است. ۲ - گزارش محتواتاسیس شهر سامرا از مهم‌ترین کارهای معتصم بالله بود. [۱]
سامرا، احمد عبدالباقى، ج۱، ص۱۹.
این پایتخت جدید نقش مهمی در مسیر تمدن عربی در طول بیش از نیم قرن ایفا کرد. علاقه معتصم به عمران و نیز مال فراوانی که در اختیار او بود، اقدام به این کار بزرگ را برای او آسان نمود. او مکان مناسبی را از جهت لطافت هوا و آب فراوان و امنیت موقعیت اختیار کرد و با تامین مالی آن تصمیم به ایجاد آن در مدت کوتاهی گرفت و توانست در سال ۲۲۱ ق کار را آغاز و در سال بعد آن را به پایان برساند. او کسانی را از تمامی بلاد در ساخت آن مشارکت داد و بنای شهر را توسعه داد و خانه‌ها و قصرها و بازارهای آن را به یکدیگر وصل نمود. این شهر اگر چه نقش مهمی در بنای تمدن اسلامی داشت؛ اما آنچنان که باید مورد توجه مورخین قرار نگرفت. در این دوران همچنین بزرگانی در میادین مختلف علم و ادب ظهور یافتند که کمتر از آنها یاد شده است. نویسنده در مقدمه اظهار امیدواری می‌کند که بتواند بخشی از این اهمال را جبران نماید و دیدگاه‌هایی که در مباحث کتاب مطرح می‌شود، در ایجاد تصویری روشن از تاریخ مذکور موفق باشد. خلاصه‌ای از مطالب به ترتیب ابواب بدین شرح است: ۱. از مطالبی که در منابع مختلف؛ مانند: تاریخ بغداد ، تجارب الامم و معجم البلدان آمده است، چنین برداشت می‌شود که عامل اصلی انتقال پایتخت از بغداد ، کثرت نظامیان در بغداد و شاکایات مردم از هتک حرمت و تعدی اتراک نسبت به آنها بوده است که معتصم بالله را به چاره اندیشی می‌اندازد. نویسنده در این مبحث در ابتدای فصل چهارم این باب اشاره می‌کند که منبع اصلی ما در این بحث کتاب البلدان یعقوبی (متوفی ۲۸۴ ق) است چرا که نزدیک‌ترین فرد با زمان تاسیس آن بوده است. در ادامه چگونگی طراحی اسلامی شهر و نامگذاری شهر مورد بررسی قرار گرفته است. قصرهایی که توسط معتصم بالله احداث شد و از جمله دارالاماره سامراء و مکان‌هایی که در آن ایجاد شده بود، به تفصیل ذکر شده است. متوکل بالله فرزند معتصم؛ مانند پدرش به بنا و عمران علاقه زیادی داشت و او نیز قصرها و ابنیه و خیابان‌های جدیدی احداث نمود. او همانند پدرش که دیواری را در ضلع شرقی برای محافظت از آن بنا نموده بود، دیوار جدیدی بر محدوده ساختمان‌های جدید ایجاد نمود. به گزارش یعقوبی او مسجد جامعی نیز در مکان وسیعی در خارج منازل بنا نمود به گونه‌ای که در صورت حضور لشکریان ضیق مکانی نباشد. از نکات قابل توجه در این گزارشات تاریخی توجه حاکمان به مهندسی اسلامی است که در عصر حاضر کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. متوکل که همچون فرزندی خلف کارهای پدر را تکرار می‌کرد، شهری نیز به نام متوکلیه ایجاد نمود که ویژگی‌های آن در ضمن یک فصل شرح شده است. پس از متوکل فرزندان او تا زمان معتمد بالله حکومت را در این شهر به عهده داشتند. در زمان وی بود که بازگشت به بغداد صورت گرفت و زمان هجران سامرا شروع شد. ۲. در مقطع زمانی که سامرا به عنوان پایتخت عباسیان از رونق برخوردار بود، نه نفر از بنی عباس بر آن حکومت کردند. چگونگی بیعت گرفتن، ضعف‌ها و قوت‌های این خلفا، صفات و سیره حکومتی آنها و خلع و قتل آنها از مباحثی است که از منابع مختلف گردآوری شده است. ۳. قضاوت از مناصب دینی اساسی در اسلام است که مستند به کتاب و سنت است. این منصب نیز در زمان انتقال دولت عباسی به سامراء دچار تطوراتی گردید. قاضی القضات به معنای رئیس قضات از مناسبی بود که در عباسی اول ایجاد گردید. در عهد سامراء شش نفر از بزرگان فقهای اهل سنت ؛ از جمله: احمد بن ابی داود و یحیی بن اکثم تمیمی این منصب را به عهده داشتند. شرح حال این افراد و دیگر قضات سامراء مطالب این باب را تشکیل می‌دهد. ۴. در عهد عباسی فتوحات اسلامی به ماوراءالنهر و شهرهای؛ مانند: بخارا و فرغانه و سمرقند گسترش یافت. ساکنان این مناطق از قبایل ترک بدوی بودند که به دین اسلام گرویده بودند. مردان این قبایل به قوت بدنی و شجاعت در نبرد ممتاز بودند و لذا حکومت عباسی تعدادی از آنها را به استخدام سپاه درآورد. اتراک به تدریج مناصبی را در حکومت تصاحب نمودند که اسامی برخی از بزرگان آنها در این باب ذکر شده است. متوکل عباسی تلاش کرد که از نفوذ و سیطره آنها کاهش دهد؛ اما به دلیل تسلط آنها بر لشکر و اشغال مراکز مهم حکومتی توسط آنها توفیقی حاصل نکرد و به تصریح منابع تاریخی در واقع متوکل همچون اسیری در دست آنها بود که هر زمان که می‌خواستند او را ابقا می‌کردند و با ایجاد اختلاف با او از خلافت عزلش می‌کردند. مطالعه درگیری‌ها و فتنه‌هایی که بین خلفا واتراک ایجاد شد، از بخش‌های خواندنی کتاب است. ۵. رفتار خلفای عباسی با علویون از بخش‌های قابل توجه کتاب است که نویسنده با انصاف آن را نگارش کرده و احترام لازم را نسبت به ائمه اطهار علیه‌السّلام به جا می‌آورد. او سبب بغض متوکل نسبت به علویون تنها ولایت و اخلاص آنها نسبت به ائمه می‌داند. تخریب قبر امام حسین علیه‌السّلام و منازل اطراف آن را به نقل از طبری ذکر می‌کند. امامین عسکریین دو امامی بوده‌اند که با متوکل هم عصر بوده و شرح حال آنها ذکر شده است. در ادامه این باب نهضت‌های علویون این عصر و آسیب شناسی آنها مورد بررسی قرار گرفته است. ۶. با گسترش قلمرو حکومت اسلامی از گوشه و کنار فتنه‌هایی سر برآورد. بررسی این ناآرامی‌ها در دو فصل صورت گرفته است. در ابتدا فتنه‌های بزرگی؛ مانند: قیام بابک خرمدین رهبر جنبش خرمیان تشریح شده است. مامون بسیار تلاش نمود که وی را شکست دهد؛ اما کاری از پیش نبرد. معتصم نیز تمام همت خود را بر سرکوبی او به کار گرفت. او این مهم را به کمک یک ایرانی به نام افشین به اتمام رساند. مازیار حاکم طبرستان از دیگر متمردین از حکومت بود که شرح سرکوبی او و دیگر ناآرامی‌ها در ادامه می‌توان مطالعه نمود. ۷. محنه یا محنت عنوانی است که اکثر نویسندگان و مورخان، چه متقدم و چه متاخر برای محاکم تفتیش عقاید عصر مامون، معتصم و واثق به کار می‌برند. این دوره عموما دامنگیر فقها و محدثان اهل سنت شده است و بدین سبب، جمهور اهل سنت آن را شر و بلایی برای اسلام و مصیبتی برای مسلمین می‌دانند. در این اثر نیز همانند سایر آثار تاریخی به علل و عوامل ایجاد آن و پیآمدهایش کمتر توجه شده است و بیشتر به سیر حوادث تاریخی توجه شده است. ۸. درگیری‌های عباسیان و رومیان تا زمان معتصم بالله ادامه داشت. در این مقطع که پایتخت به سامرا انتقال یافت، بلاد شام جزیی از دولت اسلامی شد و از سلطه امپراتوری بیزانس آزاد گردید. به تدریج ارتباطات فرهنگی و تجاری بین دولت اسلامی و بلاد روم بالا گرفت که نتایج آن در این باب مورد بررسی قرار گرفته است. ۹. از نتایج سیطره اتراک بر خلافت تضعیف حکومت مرکزی و ظهور دولت‌های شبه مستقل در شرق یا غرب حکومت بود. درجه استقلال این امارات به مقدار علاقه آنها به خلافت بستگی داشت. امارات بنی اغلب، طاهریین، بنی طولون و صفارین و چگونگی تاسیس و استمرار آنها از منابع مختلف گردآوری شده است. ۱۰- خلفای عباسی؛ همانند دیگر حاکمان به دلائل مختلف جلساتی انفرادی با برخی افراد داشته‌اند. برخی از کتب تاریخی و ادبی حکایات و اخبار این جلسات را ذکر کرده‌اند که مطالب ارزشمندی را از آنها می‌توان به دست آورد. ۳ - وضعیت کتابدر ابتدای کتاب مقدمه‌ای به قلم محقق و در پاورقی تنها آدرس مصادر ذکر شده است. در آخر نیز فهرست مشخصات مصادر اولیه و جدید به تفکیک آمده است. ۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |